علل بازگشت به اعتیاد به مواد مخدر و راهکارهای پیشنهادی
زمینه و هدف: وابستگی به مواد مخدر یکی از چالش‌‌های عمده در سطح بین الملل و کشور ایران می‌باشد و بازگشت مجدد به اعتیاد عامل مهمی‌در نظر گرفته می‌شود. پژوهش حاضر با هدف تعیین تجارب علل بازگشت به اعتیاد در مراجعه کنندگان به مراکز ترک اعتیاد انجام گرفته است.
روش کار: این مطالعه از نوع پژوهش‌‌های کیفی بوده که با رویکرد تفسیری در سال 1396 در شهر زاهدان انجام شد. 22 نفر از افرادی که دارای سابقه ترک و بازگشت مجدد به مواد مخدر را داشتند، با روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شدند. داده‌‌ها از طریق مصاحبه فردی و پرسشنامه نیمه ساختار یافته جمع‌آوری شدند. در این مطالعه تحلیل داده‌‌ها به روش آنالیز محتوا انجام شد.
نتایج: 20 نفر از افراد، مرد (9/90 درصد) و 6 نفر آنها (2/27 درصد) شغل نداشتند. بر اساس نتایج مطالعه، 5 مضمون اصلی"خانواده و عوامل اجتماعی"، "کمپ"، "عوامل فردی و جنسی"، "عوامل اقتصادی"، مسائل درمانی" و 26 مضمون فرعی در زمینه علل بازگشت به اعتیاد استخراج گردید. اکثریت شرکت کنندگان اختلافات خانوادگی، شرایط بد کمپ، بیکاری، وسوسه فردی را علل اصلی بازگشت به اعتیاد می‌دانستند. از دیدگاه افراد مورد مطالعه، انتخاب کمپ ترک اعتیاد مناسب، حمایت و نظارت بیشتر خانواده، عدم تنبیه توسط خانواده، حمایت عاطفی، تغذیه‌ای و شغلی پس از ترک از مهمترین راه‌کار‌‌ها جهت پیشگیری از بازگشت به مواد مخدر بود.
نتیجه‌گیری: نتایج نشان داد که کمپ‌‌های ترک اعتیاد و مسائل جنسی در بازگشت به اعتیاد نقش بارزی دارند، لذا نیاز است با تأکید و نظارت بیشتر بر کمپ‌‌های ترک اعتیاد، بازگشت به اعتیاد را کاهش داد.
واژه‌های کلیدی : بازگشت، اعتیاد، ترک اعتیاد
مقدمه
سوء مصرف مواد مخدر یکی از معضلات جهانی است که هر جامعه با توجه به ویژگی‌‌های خاص افراد خود، به نحوی از آن رنج می‌برد. عوارض بسیار جدی اعتیاد بر سلامت فرد، زندگی خانوادگی، اقتصادی، امنیت، رشد فرهنگی جامعه بسیار گسترده و عمیق است. توسعه اقتصادی اجتماعی کم و بر هم خوردن ثبات سیاسی در جوامع از عوارض اعتیاد می باشد [1]. اعتیاد یکی از مشکلات اساسی جوامع است به گونه‌ای که زندگی میلیون‌‌ها انسان را ویران می کند و سرمایه کلان ملی صرف هزینه مبارزه و صدمات ناشی از آن می‌شود [2].
وابستگی به مواد مخدر از مشکلات عمده در سطح بین الملل و کشورهای دنیا به خصوص کشور ایران است. زیرا از یک سو سلامت جامعه را تهدید می‌کند و از سوی دیگر با بسیاری از جرائم و فعالیت‌‌ها و نیز بیماری‌‌هایی همچون ایدز و... در ارتباط است [3]. بنابر آمار رسمی حدود 200 هزار نفر معتاد دائمی و 800 هزار نفر معتاد تفننی در ایران وجود دارد [4].
موضوع اعتیاد در ایران در سال‌های اخیر روند رو به رشدی داشته است، جدید‌ترین آمار‌‌های ارائه شده در مطالعه مشکی و همکاران در سال 1394 حاکی از آن است که شیوع اعتیاد در استان‌‌های مختلف از 5/2 درصد در استان تهران تا 17 درصد در استان هرمزگان متفاوت است. از سوی دیگر بررسی‌‌های انجام شده در زمینه اعتیاد بیشترین فراوانی را در گروه سنی 20-35 سال گزارش می‌کند و حدود 60 تا 70 درصد معتادین را افراد بی سواد و یا کم سواد تشکیل می‌دهند [5].
از سوی دیگر مسئله ترک مصرف مواد مخدر از جمله مسائلی است که همواره مورد توجه مسئولین و نیز خود مبتلایان به سوء مصرف مواد و همچنین خانواده‌‌های آنها بوده است. ترک جسمانی مواد مخدر چندان مشکل نیست، لذا مشکل اصلی بازگشت و شروع دوباره به این عادت ناپسند است [6]. در حال حاضر در ایران آمار دقیقی از این که چند درصد از معالجه شوندگان مجددا به مواد مخدر بازگشت دارند وجود ندارد، اما آمار افزایش مبتلایان به مصرف مواد مخدر در کشور می‌تواند بیانگر این باشد که روش‌‌های درمانی انجام شده تاکنون موفقیت آمیز یا جامع نبوده است [8-7]. با توجه به تفاوت‌‌های منطقه‌ای در افکار، باورها و نظرات انسان‌‌ها استفاده از نظرات افراد مبتلا به سوء مصرف مواد در هر منطقه جغرافیایی می‌تواند شیوه موثری در شناخت علل بازگشت به اعتیاد در افراد معتاد آن منطقه باشد [9].
در مطالعه Nastizayi و همکاران که به صورت کمی و بر روی علل عود اعتیاد در معتادین مراکز ترک اعتیاد زاهدان, انجام شد دلایلی همچون محیط زندگی آلوده، دوستان معتاد، ناکارآمدی جلسات روان درمانی و عوامل تداعی کننده عود فردی شناسایی شدند [10]. اما از آنجاییکه این مطالعه به صورت کمی انجام شده بود، فقط پنج متغیر را مورد بررسی قرار داده و با توجه به پیچیدگی و گستردگی علل بازگشت به اعتیاد، این احتمال وجود دارد که دلایل پنهان دیگری نیز وجود داشته باشند که مورد ارزیابی قرار نگرفته‌اند.
با توجه به موقیعت استراتژیک شهر زاهدان که در یک منطقه مرزی بین دو کشور افغانستان و پاکستان (به عنوان مهمترین کشورهای تولید کننده مواد مخدر دنیا) واقع شده است که این امر باعث افزایش ورود و سهولت دسترسی مواد مخدر به این شهر شده است و مطالب ذکر شده و اهمیت ترک افراد معتاد و پیشگیری از بازگشت مجدد به اعتیاد، لذا پژوهش حاضر با هدف تعیین علل بازگشت به اعتیاد و تجارب مراجعه کنندگان به مراکز ترک اعتیاد شهر زاهدان با روش کیفی انجام شد تا لایه‌‌های پنهان این موضوع مورد بازنگری قرار گیرد. نتایج این مطالعه کاربردی اطلاعات مفیدی را برای پیشگیری از بازگشت مجدد به اعتیاد به خصوص برای مراکز ترک اعتیاد، ارائه خواهد داد.
مواد و روش‌ها
این مطالعه از نوع پژوهش‌‌های کیفی با کد اخلاق Ir.zaums.rec.1395.282 بود که با هدف کاربردی در سال 1396 انجام شد. رویکرد فلسفی این مطالعه از نوع تفسیری (interpretive) و به دنبال شناخت و فهم یک موضوع می‌باشد. جامعه مورد پژوهش شامل تمام معتادین مراجعه کننده به مراکز ترک اعتیاد دولتی شهر زاهدان در سال 1396 بود و برای انتخاب نمونه از روش نمونه‌گیری هدفمند استفاده شد.
پس از تصویب طرح در کمیته اخلاق دانشگاه و کسب مجوز‌‌های لازم، پژوهش‌گران به مراکز ترک اعتیاد وابسته به دانشگاه علوم پزشکی زاهدان که در شهر زاهدان مشغول به ارائه خدمت هستند، مراجعه کردند و پس از شناسایی افراد بر اساس معیار ورود (تمایل به همکاری، داشتن سابقه حداقل یک بار ترک کامل مواد مخدر و شروع مجدد به مواد مخدر پس از یک دوره پاک بودن، داشتن سلامت عمومی و توانایی صحبت کردن در حد معمول) ابتدا به مشارکت کنندگان در مورد اهداف طرح، محرمانه بودن اطلاعات و شرکت داوطلبانه در پژوهش، توضیح داده شد و پس از پر کردن فرم رضایت آگاهانه به صورت مصاحبه فردی و ضبط صدا اطلاعات جمع‌آوری شد.
اطلاعات از طریق راهنمای مصاحبه شامل اطلاعات دموگرافیک (سؤالات) و راهنمای مصاحبه اختصاصی نیمه ساختار یافته (interview structured-Semi شامل عوامل جسمی، روانی، شغلی، اقتصادی، تحصیلی، خانوادگی، اجتماعی و سایر عواملی بود که از مطالعات گذشته برگرفته شده است [13-11]. نیمه ساختار یافته بدین صورت که سؤال از افراد پرسیده می‌شد و چنانچه اگر در حین مصاحبه افراد به عللی غیر از سؤالات راهنما مصاحبه اشاره می‌کردند، آن علل نیز مورد بررسی قرار گرفته و در مصاحبه‌‌های بعدی نیز مورد پرسش قرار می‌گرفتند. نمونه‌گیری تا زمان اشباع داده‌‌ها (بدین معنی که شرکت کنندگان مطلب جدیدی را به اطلاعات جمع‌آوری شده اضافه نکنند) ادامه پیدا کرد.
در این مطالعه مصاحبه‌‌ها در مراکز ترک اعتیاد و در اتاق آرام بدون حضور هیچ فرد مسئولی از مرکز انجام گردید. میانگین زمان هر مصاحبه بین 20 تا 40 دقیقه طول کشید و از هر مشارکت کننده یک مصاحبه انجام گرفت، در نهایت تعداد 22 مصاحبه با مشارکت کنندگان انجام شد. در پایان هر روز کاری که مصاحبه‌‌ها جمع‌آوری می‌شدند، پژوهش‌گران اطلاعات را پیاده‌سازی و مراحل اولیه تحلیل و کد‌گذاری اطلاعات را انجام می‌دادند.
جهت دستیابی به صحت (Trustworthiness) و استحکام داده‌‌ها (Rigor)، مقبولیت (Credibility) آنها با استفاده از مطالعه و بررسی مستمر داده‌‌ها (پیاده کردن مصاحبه‌‌ها و بررسی و مرور آنها تا پیدایش درون مایه‌‌های اصلی)، بازنگری تجزیه و تحلیل انجام شده توسط همکاران طرح (Peer Check) و بازنگری نوشته‌‌ها توسط شرکت کنندگان مطالعه (Member check) انجام گرفت.
همچنین جهت تحلیل داده‌‌های این مطالعه از روش تحلیل محتوا (Content analysis) استفاده شد. در این روش که شیوه‌ای تخصصی در پردازش داده‌‌های علمی‌است و به منظور تعیین وجود کلمات و مفاهیم معین در متن مورد استفاده قرار می‌گیرد [14]، داده‌‌ها خلاصه، توصیف و تفسیر شدند. بعد از انجام هر مصاحبه، سریعا مصاحبه‌‌ها شنیده شد پس از آن رونویسی و سپس در کامپیوتر تایپ و ذخیره شدند.
در مرحله بعد متن مصاحبه‌‌ها چندین بار خوانده و مرور شد، به‌طوری که پژوهش‌گران بر داده‌‌ها تسلط کافی پیدا کردند. در مرحله سوم داده‌‌ها به واحد‌‌هایی معنایی (کد) در قالب جملات و پاراگراف‌‌های مرتبط با معنای اصلی شکسته شدند. واحد‌‌های معنایی نیز چندین بار مرور و سپس کد‌‌های مناسب هر واحد معنایی نوشته شد. به این صورت که در هر کدام از مصاحبه‌‌ها، زیر موضوعات در هم ادغام شدند و تقلیل‌گرایی (Reductionism) صورت گرفت و در نهایت موضوعات اصلی مشخص شد [14].
نتایج
از بین 22 نفر مشارکت کننده در این مطالعه 20 نفر مرد و 2 نفر زن بودند، حدود 12 نفر متاهل و 7 نفر بی‌سواد و 10 نفر زیر دیپلم بودند. بیشتر افراد در محدوده سنی 21 تا 30 سال بودند، متوسط تعداد ترک کردن افراد 7 بار بوده و بیشترین ماده مصرفی در بین افراد تریاک بود. اطلاعات دموگرافیک نمونه مورد بررسی در جدول 1 به تفصیل نشان داده شده است.
همچنین مدت زمان مراجعه روزانه افراد به کلینیک متادون درمانی جهت ترک در سه گروه زیر طبقهبندی شد: زیر دو ماه مراجعه 5 نفر (7/22 درصد) 2 تا 12 ماه مراجعه 13 نفر (5/54 درصد) و بالای 12 ماه مراجعه 4 نفر (7/22 درصد) به کلینیک متادون درمانی مراجعه داشتند.
در این مطالعه تعداد کد‌‌های اولیه 381 کد بود که پس از استخراج مضامین مصاحبه‌‌ها در سطوح مختلف در نهایت 5 مضمون اصلی " عوامل اجتماعی و خانواده "، "کمپ"، "عوامل فردی و جنسی"، "عوامل اقتصادی"، مسائل درمانی" و 26 مضمون فرعی استخراج گردید که در جدول 2 ارائه گردیده است.
منبع:rums.ac.